Aanleiding voor dit project is de noodzakelijk aanpak van het gemaal aan de Bandijk in Terwolde. Het gemaal heeft niet meer voldoende capaciteit om water de polder uit te pompen bij hevige regen. Ook zijn er te weinig mogelijkheden water in te laten bij langdurige droogte. Waar het waterschap eerst dacht aan sloop en nieuwbouw van de gemaalgebouwen, is in afstemming met de gemeente toch gekozen voor renovatie en het uitbreiden van het gemaal. Zo blijven de bijzondere en beeldbepalende gebouwen aan de Bandijk behouden. Cultuurhistorica Nelleke Manschot deed onderzoek naar de geschiedenis van de gebouwen.
Stoomgemaal Terwolde: een van de weinige overgebleven gemalen uit de eindperiode van de bemaling met stoomkracht
In 1913 kreeg ingenieursbureau Van Hasselt en de Koning de opdracht een plan te maken dat voorzag in de bouw van twee nieuwe stoomgemalen, één in Wapenveld en één bij polder Nijbroek, aan de Bandijk in Terwolde. Het stoomgemaal in Wapenveld, gemaal Pouwel Bakhuis, werd in 1920 voltooid en is het laatste gemaal aangedreven door stoom dat nieuw gebouwd is in Nederland. Het stoomgemaal aan de Bandijk in Terwolde werd twee jaar eerder in gebruik genomen en is eveneens een van de weinige resterende 20e-eeuwse gemalen uit de eindperiode van de bemaling met stoomkracht.
Bij de bouw van het stoomgemaal in Terwolde werd ook een nieuw toevoerkanaal gegraven van ruim 6 kilometer, waarmee het water uit het zuidelijke deel van de polder bij Terwolde op de IJssel geloosd kon worden én water vanuit de IJssel polder Nijbroek ingelaten kon worden.
Unieke combinatie van twee gemalen
In de loop der tijd bleek de capaciteit van het stoomgemaal niet groot genoeg meer te zijn. Het Technisch Bureau van de Unie van Waterschapsbonden kreeg opdracht een nieuw gemaal te ontwerpen. Het nieuwe elektrische gemaal, gebouwd in 1951, werd ten zuiden van het stoomgemaal gebouwd. Waar de niet meer functionele stoomgemalen veelal gesloopt werden, werd aan de Bandijk gekozen voor het bijbouwen van een nieuw gemaal, waardoor het huidige unieke gemaalensemble ontstond. Het voormalige stoomgemaal werd verbouwd tot dienstwoning voor ‘de machinist’ die het gemaal bediende.
Elektrisch gemaal Baron van der Feltz: voorbeeld van de Delftse school
Het nieuwe gemaal stond aanvankelijk bekend als het gemaal ’t Blokhuis, maar werd later vernoemd naar de dijkgraaf baron A.C. van der Feltz, die zich hard had gemaakt voor de elektrische bemaling van de polder. Het elektrische gemaal is van hoge architectuurhistorische waarde als goed bewaard gebleven voorbeeld van een gemaal in de Delftse school-bouwstijl.
Voorbeeld van waterbeheer door de jaren heen
Het gemaalcomplex Baron van der Feltz is ruimtelijk sterk verbonden met de IJssel, de dijk en het achterliggende watersysteem met ook polder Nijbroek. Het vormt de schakel tussen rivier en polderlandschap; gezamenlijk tonen gemaal en polder zowel de middeleeuwse start als de latere ontwikkelingen in waterbeheer. Diverse tijdlagen zijn zichtbaar in het (water)landschap en de objecten en bouwwerken langs het water; ze tonen onze omgang met water, ontwikkelingen in landschap en klimaat en opvattingen over waterbeheer door de tijd.
Bron: Cultuurhistorische waardestelling gemaalcomplex Mr. A.C. Baron van der Feltz, NM Onderzoek en Advies, 2019